عرقیات و هزاران حرف نگفته

عرقیات و هزاران حرف نگفته

به حال از خودتان پرسیده‌اید که این همه عرقیاتی که در عطاری‌ها برای مصرف من و شما در دسترس قرار می‌گیرند، از چه مراحلی می‌گذرند تا ما بتوانیم آنها را به شکل بسته‌بندی شده خریداری کنیم و اینکه دستورالعمل ویژه‌ای برای مصرف و حتی نگهداری آنها وجود دارد یا نه؟
عرقیات یکی از شکل‌های استفاده از گیاهان هستند و اغلب به صورت خوراکی و یا دارویی (مصرف دارویی ضعیف است) به مصرف می‌رسند که از پرمصرف‌ترین‌های آنها می‌توان به عرق نعناع و گلاب اشاره کرد. در حالی که این روزها از گیاهان بسیاری عرق گرفته می‌شود که از جمله آنها می‌توان به عرق پوست سبز گردو اشاره کرد. اما آیا به واقع عرقیات جنبه دارویی دارند و می‌توانند به ما در درمان بیماری‌ها کمک کنند؟ کمی‌صبر کنید به تمامی‌این پرسش‌ها در ادامه به کمک آقای دکتر صالحی سورمقی پاسخ داده خواهد شد.
 

چرا عرقیات
 

دکتر حسین صالحی سورمقی، متخصص فارماکوگنوزی و استاد دانشگاه تهران می‌گوید: «در پاسخ به این پرسش که عرق طبی و یا خوراکی چیست باید بگوییم هرگاه ما رایحه، اسانس و یا عطر گیاه را از آن جدا کرده و آن را به آب اضافه کنیم، عرق به دست می‌آید. پس باید از گیاهان معطر و یا اسانسی در تولید عرق استفاده کرد. در همین جا باید بیفزاییم که اسانس‌ها در آب حل نمی‌شوند بلکه روغن‌های سبکی هستند که در لابه‌لای مولکول‌های آب جای گرفته و آب را معطر می‌کنند. به این دلیل است که در دنیا به عرقیات، آب مقطر معطر می‌گویند و آنها را به عنوان معطر کننده مواد دارویی به کار می‌برند.»
در کل، عرقیات نوع ضعیف شده اسانس‌ها بوده و دارای همان خواص دارویی هستند که به اسانس‌ها نسبت داده می‌شود، با این تفاوت که باید در حجم بیشتری مصرف شوند. به طور مثال، اگر اسانس نعناع به اندازه 5/2 میلی لیتر یا 50 قطره برای سوء‌هاضمه توصیه می‌شود، باید به اندازه یک لیوان از عرق آن خورده شود تا خاصیت درمانی‌اش را نشان دهد. اگر اسانس‌ها مانند عرقیات مصرف شوند، می‌توانند در صورت استعمال موضعی ایجاد تاول کرده و در صورت خورده شدن، مخاط دهان را از بین برده و زخم‌هایی را ایجاد کنند.
جالب است بدانید که 40 نوع گیاه وجود دارد که عرق‌شان گرفته می‌شود و به صورت طبی مورد استفاده قرار می‌گیرند، برخی از آنها پرمصرف بوده و برخی کمتر مورد استفاده قرار می‌گیرند. به علاوه، بر خلاف تصور بسیاری از افراد که فکر می‌کنند اسانس‌ها تنها بوی گیاهان را ایجاد می‌کنند، آنها30 خاصیت فیزیولوژیکی و دارویی دارند که از معمولی‌ترین‌های آنها می‌توان به خواص ضدمیکروبی، ضدقارچی، ضد درد و آنتی‌اکسیدانی اشاره کرد. حتی اعتقاد بر این است که این ترکیبات مانند هورمون‌ها عمل کرده و به تنظیم مکانیسم‌های بدن کمک می‌کنند.

از کجا آمده
 

دکتر صالحی درباره اینکه تاریخچه تولید عرق به کدام کشور برمی‌گردد، می‌گوید: «در بسیاری از کتب مرجع آمریکایی، ابداع روش تولید عرقیات گیاهان معطر به ایرانیان نسبت داده می‌شود و در این کتب به طور صریح به ابن‌سینا اشاره شده است. در این کتب گفته شده است که وی اولین کسی بوده که با تقطیر گیاهان، اسانس آنها را گرفته و در داروها از آنها استفاده می‌کرده است. بنابراین، ابداع تولید عرقیات به کشور عزیزمان باز می‌گردد. اما باید این نکته را نیز ذکر کرد که در حدود پنج تا شش هزار سال پیش فراعنه مصر نیز به اسانس‌های گیاهی توجه ویژه‌ای داشتند و مصرف گیاهان معطر و ادویه‌ای در میان مردم آن سرزمین نیز جز ملزومات بوده است. حتی ترجمه سنگ نوشته‌ها حاکی از حقیقت است که افرادی که برای ساختن اهرام استخدام می‌شدند، افراد تنومندی بودند که به تغذیه آنها توجه ویژه ای می‌شد و در رژیم غذایی آنها گیاهان اسانسی جایگاه ویژه‌ای داشتند.»

یک فرآیند کامل
 

دکتر صالحی در زمینه مکانیسم تولید عرق می‌گوید: «به‌طور کلی 9 روش برای اسانس‌گیری از گیاهان وجود دارد که معمولی‌ترین روش، گرفتن اسانس یا عرق با آب است. در این روش، از آنجایی که اسانس موجود در گیاه باید از آن خارج شود، اگر از قسمت‌های نرم گیاه مانند گلبرگ و یا برگ اسانس گیری شود، آن را به طور مستقیم در ظرف می‌ریزند اما اگر از قسمت‌های سخت گیاه مانند دانه در زیره، ریشه در زنجبیل و پوست در دارچین استفاده شود، ابتدا باید آن را به صورت پودر در آورد. سپس گیاه یا پودر آن را در مجاورت آب قرار داده تا آب تبخیر شود و از آنجا که نقطه تبخیر اسانس‌ها همیشه پایین‌تر از آب است، زودتر از آب تبخیر شده و به همراه بخار آب به سمت لوله‌های مبرد یا خنک‌کننده منتقل می‌شوند (در روش سنتی لوله‌های مبرد را از آب سرد عبور می‌دهند تا تقطیر انجام شود). سپس اسانس در مخازن جمع آوری می‌شود. اگر از حجم کم آب استفاده شود، اسانس (که روغنی سبک است) در بالای آب جمع شده و قابل جمع آوری است اما اگر بخواهند عرق از گیاه بگیرند، از آب بیشتری استفاده می‌کنند تا اسانس در آب مخلوط شده و به شکل رقیق‌تری برای مصارف خانگی تولید شود برای مثال، یک تن نعناع را با چهار تن آب مخلوط می‌کنند و هر گاه دو تن از آب تبخیر شود، مایع جمع شده در مخزن را عرق در نظر گرفته و بسته‌بندی می‌کنند، در حالی که در اسانس‌گیری از مقادیر بسیار کم آب استفاده می‌شود.»
حتماً از خود می‌پرسید مراجعی برای نظارت بر فعالیت این تولیدات وجود دارد؟ دکتر صالحی در پاسخ به این پرسش می‌گوید: «از آنجا که عرقیات به عنوان دارو به حساب نمی‌آیند و در دسته خوراکی‌ها قرار می‌گیرند، وزارت بهداشت استاندارد و بهداشتی بودن آنها را کنترل می‌کند.»

تقلب ممنوع
 

حتما این سوال برایتان ایجاد شده است که آیا در تولید عرق‌ها نیز تقلب می‌شود؟ دکتر صالحی سرمقی در این رابطه می‌گوید: «عرقیات چه به صورت سنتی تولید شوند و چه صنعتی، زمانی می‌توانند بیشترین اثر را داشته باشند که به طور کامل آب به کار رفته در هنگام تولیدشان را اشباع کنند و به طور کامل در میان ملکول‌های آب پراکنده شده باشند. به این عرق در اصطلاح عرق «دو آتیشه و استاندارد» گفته می‌شود که از آن بیشترین اثر را می‌توان انتظار داشت. اما امروزه به دلیل گران شدن گیاهان، برخی از تولید‌کنندگان از گیاه کمتری استفاده می‌کنند و آب به کار رفته را بیشتر می‌کنند و چون عرقیات طبیعتاً اثرگذاری ضعیفی دارند، هر چقدر غیر اشباع‌تر باشند، اثرات‌شان ضعیف‌تر خواهند شد.
از سوی دیگر، محیط و تمامی‌وسایلی که برای تولید عرقیات به کار می‌روند باید استریل باشند زیرا در غیر این صورت، قارچ و کپک می‌تواند در آنها رشد کرده و به این ترتیب موجب کدورت عرق و تجزیه مواد موثره آن شود و به این ترتیب نه تنها اثرگذاری نسبت داده شده را نخواهند داشت بلکه عوارض جانبی را نیز برای مصرف‌کننده در پی دارند.»
دکتر صالحی در پاسخ به این پرسش که آیا می‌توان هر روز از عرقیات استفاده کرد، چنین می‌گوید: «استفاده روزانه از شربت‌هایی که در تهیه آنها از عرقیات استفاده می‌شود، مشکلی را برای مصرف کننده به بار نخواهد آورد زیرا عرقیات خود به صورت بالقوه ضعیف هستند و اگر از مقدار کمی‌از آنها برای طعم دادن به نوشیدنی‌ها استفاده شود، این اثر بسیار ضعیف خواهد شد اما همان طور که در مصرف مواد غذایی نیز باید حد اعتدال را رعایت کرد، مصرف عرقیات بیش از یک تا دو لیوان در روز توصیه نمی‌شود.»

گرمی ‌و سردی
 

دکتر صالحی سورمقی معتقد است که ویژگی گرمی‌و سردی به طبایع مواد باز می‌گردد و این ویژگی در طب چینی به شدت مورد توجه بوده است. در این طب می‌گویند اگر تعادلی که میان سردی و گرمی، خشکی و تری وجود دارد برهم نخورد، فرد سالم است و در غیر این صورت، بیماری حاصل خواهد شد. وی می‌افزاید: «از آنجا که در ساده‌ترین گیاهان حداقل هزار ماده وجود دارد، کمپلکس اثر آنها در قدیم خصلت گرمی‌و یا سردی را تشکیل می‌داده است. جالب است بدانید که در اسانس چای که هر روز آن را برای رفع خستگی میل می‌کنید، 340 نوع ماده وجود دارد که البته این اسانس یک جز از این گیاه است. پس این چنین می‌توان نتیجه گرفت که گرمی ‌و سردی در طب سنتی در دنیا به عنوان یکی از ارکان اصلی شناخته شده و به اثبات رسیده است.»

کمی ‌در عطاری
 

دکتر صالحی درباره اینکه می‌توان از یک عطاری برای تشخیص بیماری مشورت خواست، می‌گوید: «در قدیم حکیم همان پزشک امروز بود و عطار، داروسازان امروزی و از همان روزگار این دو از هم جدا بودند، به این ترتیب که حکیم تشخیص بیماری را بر عهده داشت و عطار باید هر آنچه را حکیم تجویز می‌کرد، به بیمار می‌داد. امروز نیز وضع به همین ترتیب است اما در برخی از شرایط که پزشک بیماری‌های معمولی را تشخیص داده است، عطار می‌تواند عرقیاتی را که اثر آنها به اثبات رسیده است، به بیماران توصیه کند. در غیر این صورت، فعالیت آنها مداخله در امر پزشکی بوده و از نظر علمی‌و قانونی تخلف محسوب می‌شود.»

کم ضررتر
 

دکتر صالحی در ادامه می‌افزاید: «جالب است بدانید که عرقیات به دلیل طبیعی بودن‌شان اگر به همراه هم مصرف شوند، تداخلی با هم ایجاد نمی‌کنند. مانند این است که ما چند سبزی را با هم می‌خوریم اما دیده شده است که برخی از آنها با داروهای شیمیایی تداخل اندکی نشان می‌دهند. به طور مثال، دیده شده افرادی که یک تا دو گریپ فروت و نه نصف این میوه را هر روز مصرف می‌کنند، در صورت مصرف داروهای قلبی و یا ضد انعقادی آثار داروهای‌شان 10 تا 20 درصد کاهش خواهد یافت.»

برای کاهش وزن
 

این تصور که مصرف برخی از عرقیات خاص به طور مستقیم موجب لاغری می‌شوند، به طور کامل اشتباه است و تا به حال تحقیقی که چنین موضوعی را به اثبات برساند، به انجام نرسیده است. اما برخی از عرقیات با تنظیم فعالیت دستگاه گوارش و یا سوخت و ساز بدن به طور غیر مستقیم و به طور اندک به چاق نشدن افراد کمک می‌کنند. محققان با درک این واقعیت بر این حقیقت واقف شده‌اند که چرا در هندوستان بسیاری از افراد تناسب اندام دارند ولی در کشورهای غربی چاقی‌های مفرط به چشم می‌خورد و این واقعیت آن است که هندی‌ها از گیاهان اسانسی به میزان قابل ملاحظه‌ای استفاده می‌کنند.

عرق نعناع، اول
 

همان‌طور که گفتیم، عرق نعناع جزو پرمصرف‌ترین عرقیات به حساب می‌آیند. حتما می‌پرسید چرا؟ دکتر صالحی در این باره می‌گوید: «برای اسانس‌ها تا به امروز 30 اثر به اثبات رسیده است که در این میان برخی عمومی ‌و برخی ویژه عرق گیاه خاصی هستند. به طور مثال، همه آنها خاصیت ضد درد، ضد اسپاسم و ضد نفخ دارند اما از همه این عرقیات هر روز نمی‌توان استفاده کرد. از طرف دیگر، سوء‌هاضمه یکی از شایع‌ترین ناراحتی‌هایی ست که انسان امروز با آنها رو‌به‌رو می‌شود زیرا بر اثر کمی‌تحرک، بدغذایی و مشکلات روانی که همه در این روزگار به بالاترین حد خود رسیده‌اند، ایجاد می‌شود و به این ترتیب، عرق نعناع که همه این شرایط را یک جا دارد و از برگ گیاهی به دست می‌آید که به طور کامل خوراکی است و هر روز می‌توان از آن میل کرد، بیشترین مصرف را به خود اختصاص داده است.»

کمی ‌درباره گلاب
 

پیش از هر چیز باید بگوییم که گلاب همان اسانس رز(گل محمدی) است که البته از چهار گونه این گل می‌توان گلاب تهیه کرد زیرا ما تا به امروز 200 نوع رز را شناسایی کرده‌ایم که تنها دسته محدودی از آنها می‌توانند در تهیه گلاب مورد استفاده قرار گیرند. به طور کلی، این مایع ارزشمند که تولید آن به کشور ما باز می‌گردد، هم مصرف موضعی دارد و هم خوراکی. به این ترتیب که اگر به صورت موضعی استفاده شود، پاک کننده قوی پوست به خصوص برای افرادی است که در شهرهای آلوده‌ای مانند تهران زندگی می‌کنند. جالب است بدانید که میزان اسانس گلاب بالا نبوده و به این ترتیب نمی‌تواند اثر‌های جانبی را روی پوست بگذارد . در ضمن، این مایع معطر تا حدودی تحریک کننده جریان خون بوده و بافت پوست را به تولید سلول‌های جدید تحریک می‌کند. به علاوه گفته می‌شود اگر استریل باشد می‌تواند به عنوان یک پاک کننده قوی چشم به کار برده شود.
اما در صورت مصرف خوراکی آن، گلاب نوعی آرام بخش است و شاید به این دلیل است که در تهیه انواع غذاها از این مایع معطر استفاده می‌کنند. گلاب تحریک‌کننده هورمون‌ها بوده و میل جنسی را افزایش می‌دهد. به علاوه تا حدودی تنظیم کننده قاعدگی است و خاصیت ضدتورم دارد. به این دلیل است که توصیه می‌شود در هنگام آفتاب سوختگی از شربت آن و یا به شکل موضعی مورد استفاده قرار گیرد.

هشدار برای همه
 

آیا می‌دانید عرقیات را تا چه زمانی و در چه شرایطی می‌توان نگهداری کرد؟ دکتر صالحی در خاتمه در این زمینه می‌گوید: «از آنجا که کلیه گیاهان با زیاد نگه داشتن‌شان اثرهای خود را از دست می‌دهند و نباید آنها را بیش از یک سال نگه داشت ( البته خشک آنها). در عرقیات نیز اسانس آنها، به دلیل جدا شدن از سلول‌های گیاه و مخلوط شدن با آب می‌توانند از آن جدا و یا بهتر است بگوییم تبخیر شوند و به این ترتیب اثری نداشته باشند. از این رو، توصیه می‌شود که آنها را در یخچال و در ظروف شیشه‌ای رنگی نگهداری کرد و هرگز از ظروف پلاستیکی استفاده نشود زیرا اسانس‌ها نسبت به پلاستیک خورندگی دارند. علاوه بر ظروف شیشه‌ای، آنها را می‌توان در ظروف مسی و آلومینیومی‌نیز نگه داشت. به علاوه، توجه داشته باشید با مصرف عرقیات در بالای مایع، هوا جمع خواهد شد که اکسیژن آن می‌تواند موجب اکسید شدن اسانس شده و با اینکه ضرری را برای مصرف‌کننده در پی ندارد اما فایده نیز نخواهند داشت.»