ریوند

ریوند درکبت طب سنتی با نامهای »ریوند» ، « ریوندچینی «یا»ریوندتاتار» نامبرده می شود.ساقه زیرزمین گیاهی است از تیره هفت بند  polygonaceae جنس  Rheum به فارسی گونه اهلی آن را»ریواس« و وحشی آن را    « راوند » و در اصطلاح محلی بلوچستان به گونه ای ازآن گه درآن خطه می روید»  راواش»  و»فیل گوش «گویند. به  عربی »ریباس «و»ریباج»  وبه هندی آنرا »ریوندچینی » -»هندی ریوندچیینی» می نامند.گیاه رابه فرانسوی  Rhubarbe وبه انگلیسی Rhubarb و به لاتین   Reubarum یا    Rhabrbarum (به معنای ریشه بربر) Racine barbar نامیده می شود. اسامی فوق به انگلیسی و فرانسوی درعین حال به گیاه و به ساقه زیرزمینی یا بیخ گیاه گفته می شود. دارای گونه های مختلفی است که نام علمی آنها عبارتنداز: 1. Rheum palmatum L.که به فرانسوی  Rhubarbe palmee گفته می شود و ساقه زیرزمینی وبیخ آن همان ریوندچینی معروف است که بیش از سایر اعضای گیاه مستعمل درطب سنتی است. این گونه درچین درمناطق  Kokonor و Szechwan   می روید.به هندی نیز ریوندچینی نامیده می شود. 2. Rheum officinale Baillon که به فرانسوی Rhubarbe officinale گویند.ساقه زیرزمینی این گونه نیز در طب سنتی مستعمل است و به عنوان مسهل مصرف می شود.ولی از نظرخواص  و مصرف دردرجه بعد از گونه قبلی قرار دارد.این گونه نیز در چین در منطقه Szechwan   می روید و ساقه زیرزمینی آن را نیز ریوندچینی گویند. 3.     Rheum emodi Wall. که در هندوستان می روید از نظر دارویی در دامپزشکی مصرف دارد و به ریوند هندی معروف است .  و Rheum ehaponticum L . که به فرانسوی Rhubarbe anglias گفته می شود نیز مصرف دامپزشکی دارد. 4.گونه های زینتی و غیر دارو ی  که دمبرگهای ضخیم و در!ز و قرمزرنگ آنها به مصرف غذا یی و تهیه شربت و خورش  میرسد به فارسی به طورکلی ریواس  گفته می شود. نام علمی این گونه ها Rheum undulatum L. وبه فرانسوی  Rhubarbe ondulee گفته می شود و  Rheum compactum L. که به فرانسوی   Rheum serree گفته می شود.این دو گونه درایران نمی رویند و سومین گونه  Rheum Ribes L. است که درکوهستانهای ایران از جمله در دره توچال ، شهرستانک ، حصاربند،کوههای اراک ،اشتران کوه ،گنج نامه ،کردستان ،تفرش ،خراسان ،آذربایجان بین خوی وتبریز،افشار،دشت ارژن فارس ، راجرد قم و بلوچستان به طور خودرو می روید. سه گوهه  اخیردر ایران کاشته می شوند و به عنوان سبزی به نام ریواس برای استفاده ازبرگهای گوشتی آن در بازا ر عرضه می شود. مشخصات  ریواس یا راوندگیاهی است چندساله دارای ساقه ای بلند تا یک متر و بیشتر، ساقه زیر زمینی متورم وضخیمی دارد. برگهای آن بزرگ ، پهن ، پنجه ای ،کناره آنها دندانه دار است وبه صورت مجتمع در قسمت قاعده  گیاه قرار دارند. دمبرگها دراز و گوشتی و قرمز ارغوانی هستند. ساقه های مولد گل از درون انبوه برگها خارج شده و به 3-2 متر مکن  است برسند در قسمت فوقانی محور این  ساقه ها گلهای خوشه ای به رنگ سبز مایل به زرد و مایل به قرمز ظاهرمی شود. تکثیر ریواس و ریوند از طریق کشت بذر ولی معمولاً با کشت سوش گیاه در خزانه وانتقال به مزرعه انجام می گیرد و چون قوه نامیه بذرکمتر از سه سال است ،اگر تکثیر با بذر انجام می شود باید دقت شود، بذر تازه باشد.ریوندگیاه کوهستانهای سرداست ولی در دوره رویش احتیاج به آفتاب دارد، بنابراین باید در نقاط آفتابگیر کاشته شود. دوران رویش بسته به شرایط اقلیمی 5-4 ماه یعنی از اواسط بهار تا اوایل زمستان ولی برای رشد کافی ساقه های زیرزمینی به سرمای زمستان احتیاج دارند.معمولاً در خاک مرغوب و زراعت خوب از هرگیاه 8-6 کیلوگرم ساقه زیرزمینی ضخیم برای مصارف دارویی می توان تهیه کرد.گیاه در دوران رویش احتیاج به آب فراوان دارد. مشخصات انواع ریوند در بازار 1.ریوندچینی به شکل قطعاتی است مدور به رنگ زرد چرک و خیلی سخت . طعم آن تلخ و زیردندان به شدت صدا می کند(صدای خردشدن بلورهای اکسالات آهک است).رنگ گرد آن پس ازکوبیدن ریوند نارنجی و معمولاً در یک طرف هر قطعه ریوند سوراخی است که محل آویزان کردن آن در موقع خشک کردن بوده است . 2 . ریوند مسکو که در حقیقت آن هم ریوندچینی ونوع مرغوب آن است ولی چون از تاتارستان به سیبری و از آنجا به بازار ایران می آید،آن را ریوند مسکو نامند و به شکل قطعات نامنظم به رنگ زرد تیره است اگر شکسته شود مقطع آن مانند مرمر سفید و زرد ، بوی آن تهوع آور و طعم آن تلخ وقابض و بزاق را مانندزعفران رنگین می کند. این نوع را ریوند تاتار  rheum tataricum نیز می گویند که همان Rheum palmatum چین است که شرح آن در ابتدای این قسمت آمده است. درموقع خرید ریوند باید دقت شودکه حتی الامکان ریوند سالم وکرم نخوده باشدزیرا اغلب در اثرکهنگی زیاد کرم می گذارد و آن را سوراخ می کند و فروشندگان ازگرد ریوند و آب ،خمیری درست کرده و سوراخها را با خمیر پرمی کنند. از نظر ترکیبات شیمیایی در ریوند چینی به طورکلی یک مادة  تلخ به نام   راپونتی سین ، یک ماده رنگی به نام رئین ،آهک و پتاس و اکسالیک اسید و مالیک اسید  و سولفوریک اسید ، کریزوفانیک اسید و سرانجام صمغ ،نشاسته ،تانن واسانس یافت می شود. اسید اکسالیک  در ریوند به شکل بلورهای اکسالات آهک درآمده و بلورهای آن زیر دندان صدامی کند. درگزارش تجزیه دیگری چنین آمده است:  در ریوند چینی مواد زیر یافت می شود: کریزوفانول  ،آلوئه امودین ، امودین مونواتیل اتر ،گوکوگالین ،کاتچین ]چونک یائوچی [.و رئین ، امودین ، راپونتی سین ،تترارین ،  تری تیس پورین ]چونک کوئوتونونگ یائوچی[ و همچنین ماده راباربرن که احتمالا این ماده همان الوئه امودین است . خواص- کاربرد در چین مرسوم است که ریوند را از ریشه گیاه چندساله (7-6ساله )گرفته دراوایل پاییز از زمین خارج می کنند. ]هوپر[ می گوید از گیاهان  7-6 ساله ولی ]دیلسن[ معتقداست ازگیاه ده ساله گرفته شود. این دارو تلخ و خنک کننده است وبرای معالجه ناراحتی های معده ،یبوست ،دندان درد،سردرد،استسقا،یرقان و خونریزیهای داخلی تجویز می شود. توصیه این است که زنان باردار و مادرانی که نوزاد دارند و شیرمی دهند نباید بخورند ]چونگ یائوچی[ . داروی ملین ،خونساز، تونیک ومقوی  معده وقلب است و بویژه برای معالجه  ناراحتی های ناشی از هجوم الدم درناحیه لگن زنان مانند احساس درد درموقع هم بستری و ترشح ادرار با درد و قطع تبهای بچه ها و تب مالاریا مفید است ]استوارت[ .گرد ریوند مخلوط با سرکه برای پراکنده کردن وکاهش درد که در اثر ضربه و یا افتادن  ، در عضوی ایجاد شده مفید است و اگر با برنج  تخمیر شده خورده شود برای ناراحتی های تنفس که در اثر حرارت و رطوبت پیدا شده نافع است. توصیه این است که اشخاص مبتلا به بواسیر از خوردن ریوند اجتناب کنند ]پتلو[. از نظر حکمای طب سنتی ایرانی ریوند یا بیخ گیاه از نظر طبیعت کمی گرم و خشک  است ودر عین حال رطوبت دارد به همین دلیل زود کرم می گذارد. از گرد زردرنگ ریوند که  تلخ است به عنوان اشتهاآور و مسهل استفاده می شود( بنابر مقدارمصرف ) . اگر گرد ریوند را حرارت دهند، خاصیت مسهلی آن تقریباً از دست می رود ولی سایر خواص آن مانند تقویت معده باقی می ماند. به این دلیل است که گرد آن را در مواردی که نظر خاصیت مسهلی آن است به صورت گرد مخلوط باسایرگردها می خورند(نسخه ای ازآن درانتهای این فصل ذکرشده است ).گرد ریوند اگر به مقدار  4-4/0گرم خورده شود در عین حال که مسهل است ، ایجاد قولنج نکرده و معده و  امعا را خسته نمی کند در صورتی که سایرمسهلها معمولاً اشتها را کم کرده و ایجاد ضعف می نمایند ولی ریوند معده را تقویت کرده به هیجان بدن می افزاید.ریوند معمولاً در سوء هضمهائی که بدون تب باشد و با تلخی دهان و احساس درد خفیفی در قسمت فوقانی معده و با یبوست طبع همراه باشد و همچنین در سوء هضمهایی که سبب آن عدم حرکت و نشستن در یک محل باشد و سوء هاضمه پیران و سوء هضمهایی که در زنان عصبانی و اشخاص مبتل ابه مالیخولیا وجود دارد، بسیارموثراست .ریوند را در موارد اسهالهای صفراوی نیز تجویز می نمایند وه مچنین در اسهال خونی وبایی بخصوص در ابتدای شروع بیماری  که هنوز مدفوع چندان خون آلوده شده موثر و مفید است. به طورکلی ریوند به  عنوان مسهل اخلاط غلیظه و رقیقه و مدر مصرف می شود. گرفتگیهای کبد و طحال و روده ها را باز می کند و بادها و نفخ ها را تحیل می برد و دردهای کلیه ومثانه و رحم را تسکین می دهد و برای رفع برودت معده و کبد و سرفه مزمن وتنگی نفس وسل و زخم ریه و زخم روده و انواع استسقا و یرقان و رفع اسهال خونی و اسهال معمولی و پاک کردن روده ها مفید است .اگر از گرد ریوند با لعاب به دانه ، حب درست شود و زیرزبان نگهدارند و آب آن را فروبرند برای سرفه کهنه سرد و مرطوب و تنگی نفس سرد و مرطوب نافع است و اگر با گرد ریوند و هلیله کابلی وغاریقون و صبرزرد حب  سازند و بخورند برای پاک کردن دماغ و انواع سردردهای سرد و صفراوی و فلج و سرگیجه و وحشت و مالیخولیا و جنون مفیداست. گرد ریوند اگر 50-30 سانتی گرم با هر غذا بخورند مانند داروهای مقوی اثر می کند و اگر 2-13/0 گرم حتی تا 4گرم بخورند مانند مسهل اثر می کند. بعضی از اطبا تنها جویدن آن را در دهان و فروبردن آب آن را خیلی موثر می دانند.  ریوند با آب آهکدار و مواد قی آور و دم کرده های قابض و اسیدهای غلیظ و سوبلیمه وسولفات آهن وروی ناسازگار است و از استفاده آنها با هم باید پرهیزکرده . تهیه گرد ریوند طبق کدکس : ریوندچینی را به مقدار مورد نظرگرفته نیم کوب کرده و درگرمخانه باحرارت 40 درجه سانتی گراد می خشکانند و نرم می کوبند و از الک مویین ابریشمی نمره 120 می گذارنند و نخاله چوبی که باقی می ماند را دور می ریزند که تقریباً 90درصد باقی می ماند از این گرد به عنوان مقوی 5 -1دسی گرم و به عنوان مسهل از 4-4/0گرم می توان مصرف کرد. تهیه گرد مرکب ریوند: گرد ریوند 25 واحد،منیزی مکلس 75واحد و زنجبیل  12 واحد. آنها را نرم کوبیده و مخلوط نمایند از 10-2 گرم از این گرد میل کنند  ،مسهل خوبی است.  حب صابونی ریوند: گرد ریوند25 دسی گرم ، صابون طبی 6 دسی گرم ، با مقدار کافی شربت ساده مخلوط کنند وده حب بسازند و از5-1 حب برای مسهل و تقویت معده بخورند (روش تهیه صابون طبی در شرح گیاه صبرآمده است ). شربت ریوند: ریوند 100 واحد، آب 500واحد و قند 1000 واحد. ریوند را نیم کوب کرده و مدت 12 ساعت درآب می خیسانند با فشار از پارچه ای گذرانیده با کاغذصاف می کنند و صاف شده را با قند حل کنند و هر بار 32-16 گرم ازاین شربت بنوشند. شربت مرکب ریوند: ریشه خشک کاسنی 200  گرم ، برگ خشک کاسنی 300 گرم ، برگ شاهتره 100گرم ، برگ سرخس نر 100گرم ،میوه کاکنج 50 گرم ،دارچینی 20گرم ،صندل سفید 20گرم  ، قند 3000  گرم  وآب مقطر به اندازه کافی .ریوند و دارچین و صندل را نرم بکوبند و 1000گرم آب با حرارت 80 درجه سانتی گراد روی آنها ریخته مدت 6 ساعت بگذارند دم بکشد و با فشار از پارچه گذرانیده با کاغذصاف کنند و درمقابل هر ده واحداز این مایع صاف شده 18 واحد قند در حالت سردی حل کنند و از طرف دیگر سایر مواد را نرم کوبیده و در 5000 گرم آب جوش مخلوط کنند بگذارند  12 ساعت دم بکشد و با فشار از پارچه گذرانیده یا با کاغذ صاف صاف نموده وآن را با باقیمانده قند،شربت سازند و هنگام قوام ،شربت اول را داخل نمایند.این شربت را که شربت مرکب ریوند وکاسنی نیزمی نامند برای مسهل اطفال خیلی مفید است و در هر بار یک قاشق چای خوری  3-2 بار در روز مصرف می شود. برای بزرگسالان 40-10 گرم آن مصرف می شود.  قرص ریوند: 32 گرم گرد نرم ریوند را با 345 گرم قند نرم کوبیده با مقدارکافی از یک لعاب بهدانه قرصهای  6دسی گرم بسازند. مقدار خوراک از 6-5 عدد قرص است. تهیه جوشانده برای دیسانتری وبایی: ریوند نیم کوب 4 گرم ،تارتر30گرم  جو60گرم ،آب 2500  گرم را مخلوط کرده بجوشانند تا 2000 گرم باقی بماند صاف کنند و برای رفع اسهال خونی وبایی فنجان فنجان میل کنند. عصاره ریوند طبق کدکس: ریوند چینی نیم کوب 1واحدوآب مقطر8واحد، ریوند را در 5 واحد آب به مدت 12ساعت بخیسانند و با فشار از پارچه بگذارنند و تفاله را در باقی مانده آب بخیسانند و آن را با فشار صاف کنند و دو قسمت صاف شده را مخلوط کرده بگذارند ته نشین شود و صاف روی آن را برداشته در حمام ماریه  به غلظت عصاره نرم قوام آورند. مقدار مصرف این عصاره برای تقویت معده 50 سانتی گرم تا یک دسی گرم و برای مسهل از 2 دسی گرم تا یک گرم است . ریواس معمولی گیاه ریواس ( Rheum Ribes L. ) دارای دمبرگ ضخیم به پهنی چند سانتی مترو به قطر 2-1 سانتی متراست  و پوست آن سبز رنگ و قسمت تحتانی متصل به ریشه گیاه سفید و کمی بنفش است. مغز آن سفید با طعم گس و ترش و آبدار می باشد. قسمت خوردنی ریواس درحقیقت دمبرگ ضخیم شده گیاه است.طبق نظرحکمای طب سنتی ریواس سرد و خشک است وخواص آن قابض، مقوی معده و کبد اشخاص گرم مزاج است.محرک  اشتها و قاطع صفرا  وتشنگی و دل به هم خوردگی ومسکن حدت صفرا و خون و صاف کننده صفرا و خون است برای رفع مستی و خمار و وسواس و برای بواسیر نافع است . برای حصبه و اسهال گرم صفراوی و یرقان و تبهای گرم صفراوی مفیداست . عصاره آن برای تقویت دید چشم و ضمادآن با آرد جو برای باد سرخ مفید است . در اشخاص سرد مزاج برای سینه و برای قوه باه مضر است و ایجاد قولنج می نماید ، برای رفع آن باید  از شربت  عود و انیسون و عسل استفاده شود. در هر یکصد گرم ریواس خام مواد زیر موجود است : آب 94 گرم ، پروتئین 6/0 گرم  ، چربی 1/0گرم ، هیدرات کربن (بیشترقند) 3 گرم ،کلسیم96 میلی گرم ، فسفر 18 میلی گرم ،آهن 8/0میلی گرم ،سدیم 2 میلی گرم ،پتاسیم 251   میلی گرم ، ویتامینA 100 IU ، تیامین 30/0 میلی گرم ، رایبوفلاوین 07/0 میلی گرم ،تیاسین 3/0میلی گرم ، ویتامین C 9میلی گرم . در هر یکصدگرم ریواس پخته که به آن شکر اضافه  شده باشد: آب 62گرم ، پروتئین 5/0گرم ،چربی 1/.گرم ،هیداتهای کربن (بیشترقند)35 گرم ، کلسیم  78میلی کرم ، فسفر 15  میلی گرم، آهن 6/. میلی گرم ، پتاسیم 203 میلی گرم ،ویتامینA 80  IU ، تیامین 02/0میلی گرم ، رایبوفلاوین 05/0میلی گرم ، نیاسین 3/0میلی گرم و ویتامین C 6میلی گرم .